Ochrona własności intelektualnej – przewodnik

Własność intelektualna jest wytworem każdej twórczej działalności człowieka w dziedzinie naukowej, artystycznej, literackiej oraz przemysłowej. Ma ona formę niematerialną, taką jak pomysł, procedura, przepis, utwór literacki czy muzyczny lub formę materialną – artykuł, książka, rysunek, projekt, przedmiot, wynalazek, znak towarowy itp. Na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu własność intelektualna odnosi się do wyników pracy intelektualnej, w tym wyników prac naukowo-badawczych uzyskanych w ramach stosunku pracy przez pracowników, a także wyników otrzymanych przez studentów i doktorantów, wyników w ramach wykonywania projektów naukowo-badawczych, czy umów zawartych z Uniwersytetem. Dotyczy to także wyników o charakterze popularnym czy dydaktycznym.   ^{§ [2.1] § [3.1-6] §[14]}

Własność intelektualna chroniona jest:

• w zakresie ochrony działalności twórczej przez ustawę o Prawie autorskim i prawach pokrewnych, 

• w zakresie prawa własności przemysłowej przez ustawę Prawo własności przemysłowej.

Poza ww. ustawami o Prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz Prawie własności przemysłowej ochrona wyników prac badawczych (np. knowhow) wynikać może również z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz z kodeksu pracy (Kodeks pracy w art. 100 § 2 pkt 4 zobowiązuje pracownika do zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę.).

Prawo autorskie przysługuje twórcy, ^{§ [4.1.]}  o ile ustawa o Prawie autorskim i prawach pokrewnych nie stanowi inaczej (art. 8 ustawy). Zasada ta dotyczy zarówno autorskich praw osobistych jak i autorskich praw majątkowych. Twórcą może być tylko osoba fizyczna, niezależnie od tego, czy posiada pełną czy ograniczoną zdolność do czynności prawnych, albo czy też jest jej pozbawiona.

Gdy utwór jest rezultatem współdziałania kilku, a więc co najmniej dwóch twórców, współtwórcom prawo autorskie przysługuje wspólnie.

W przypadku utworów stworzonych przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy (tzw. utwór pracowniczy), podmiotem praw autorskich jest pracodawca. Jednak i w tym przypadku, podmiotem autorskich praw osobistych jest zawsze twórca utworu. Natomiast pracodawca nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron (art. 12 ust. 1 ustawy). Powyższe odnosi się również do pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.^{§ [4.2-3.]}

Prawa autorskie do utworów naukowych stworzonych przez pracownika zatrudnionego w instytucji naukowej przysługuje zgodnie z ww. zasadą jego twórcy (jeśli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej). Natomiast instytucji naukowej, w tym uczelni ustawodawca dał następujące uprawnienia (art. 14 ustawy):

1. Pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego.
2. Prawo korzystania z materiału naukowego zawartego w utworze naukowym.
3. Prawo udostępniania tego utworu osobom trzecim.

W przypadku pracy dyplomowej stworzonej przez studenta czy doktoranta, jest on jedynym podmiotem autorskich praw osobistych i majątkowych, o ile nie wynika inaczej z zapisów Regulaminu^{§ [14.1-6.]}. Uczelni przysługuje jednak pierwszeństwo opublikowania jego pracy dyplomowej. Jeżeli jednak uczelnia nie opublikowała pracy dyplomowej w terminie 6 miesięcy od dnia jej obrony, autor może ją opublikować, chyba że praca jest częścią utworu zbiorowego (art. 15.1. ustawy)^{§ [14.2]}.

Ustawodawca w ustawie o Prawie autorskim i prawach pokrewnych przewidział dwa wyjątki od zasady, że podmiotem prawa autorskiego jest twórca, które dotyczą:

• utworów zbiorowych, w szczególności encyklopedii lub publikacji periodycznej (z tym, że do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie prawa majątkowe przysługują ich twórcom) (art. 11 ustawy),
• programów komputerowych stworzonych przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy (art. 74 ust. 3 ustawy).

Tu należy również pamiętać o nabyciu przez pracodawcę z chwilą przyjęcia utworu autorskich praw majątkowych w granicach wynikających z umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron, o czym wspomniano wyżej (art. 12 ust. 1 ustawy).

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnia autorskie prawa osobiste^{§ [4.1.]} i autorskie prawa majątkowe ^{§ [4.2-3.] § [14.1 – 7]}: 

• prawa osobiste, które są niezbywalne i będą zawsze przysługiwać twórcy,
• prawa majątkowe, które są zbywalne, co wymaga każdorazowo określenia i szczegółowego zdefiniowania pól eksploatacji, do których to prawo zostało wniesione.^{§ [10.1.]}

W odróżnieniu od ochrony praw autorskich, uzyskiwanie ochrony na przedmioty własności przemysłowej, takie jak wynalazki, wzory użytkowe, i przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne oraz topografie układów scalonych wymaga sformalizowanego postępowania przed Urzędem Patentowym RP.

Przedmioty własności przemysłowej chronione są w sposób następujący:

1. Wynalazki – chronione patentami.
2. Wzory użytkowe – chronione prawami ochronnymi.
3. Wzory przemysłowe – chronione prawami z rejestracji.
4. Topografie układów scalonych - chronione prawami z rejestracji.
5. Znak towarowy - chronione prawami ochronnymi.
6. Oznaczenia geograficzne (tu nie omawiane gdyż w praktyce są rzadko rejestrowane).

W poniższej tabeli zestawiono funkcjonujące w praktyce podstawowe formy ochrony wyników prac badawczo-rozwojowych:

źródło: Komercjalizacja B+ R dla praktyków. 2016. Red. Michał Barszcz, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Warszawa 2016

Wybór ochrony dorobku (własności) intelektualnego zarówno twórców jak i przedsiębiorców powinien brać pod uwagę przedmiot opracowanego rozwiązania oraz plany związane z jego komercjalizacją, ^{§ [3. 9-10] § [16] § [17]} czyli procesem sprzedaży wyników badań podmiotom trzecim lub przenoszeniem tych wyników na takie podmioty.

W Polsce ochrona niejawnych informacji przedsiębiorstwa jest zagwarantowana na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. 2018.0.419 t.j.) oraz kodeksu pracy (Kodeks pracy w art. 100 § 2 pkt 4 zobowiązuje pracownika do zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę.) ^{§ [4.7-8] § [11.1-7] § [15.1]}

Tajemnicę przedsiębiorstwa stanowić mogą, poza różnego typu danymi i informacjami technicznymi, technologicznymi czy organizacyjnymi również wszelkiego rodzaju koncepcje, idee, pomysły, metody wytwarzania, metody matematyczne, receptury, knowhow^{§ [5.1-2]} itp.

W celu ochrony powyższych tajemnic przedsiębiorstwa stosuje się różnego typu działania, w tym m.in. umożliwienie dostępu do kluczowych wyników i założeń technologii możliwie wąskiej grupie osób, systemowe ograniczenia dostępu osób nieuprawnionych do danych, ustalenie zasad komunikacji zewnętrznej, czyli nadanie uprawnienia wskazanym osobom do ujawniania osobom trzecim informacji o prowadzonych badaniach i osiągniętych wynikach, zasada czystych biurek, ograniczony dostęp osób trzecich do wybranych pomieszczeń, stosowanie zasad bezpieczeństwa przy komunikacji elektronicznej, podpisywanie umów o poufności z osobami, które miałyby dostęp do informacji i technologii itp. Również publikacja wyników badań powinna być objęta odpowiednią procedurą zachowania tajemnicy, szczególnie w przypadku zamierzeń dotyczących komercjalizacji^{§ [3.9-10] § [5.5]} wyników badań naukowych i knowhow^{§ [15.1]}. Należy mieć także na uwadze, że w przypadku rozwiązania, które może być przedmiotem patentu lub prawa ochronnego na wzór użytkowy, przed jego ujawnieniem poprzez publikacje, na konferencji czy w inny sposób, takie rozwiązanie należy zgłosić do ochrony w Urzędzie Patentowym RP, bowiem każdy sposób ujawnienia rozwiązania jest przeszkodą w uzyskaniu praw wyłącznych^{§ [4.7-8] § [17.1]}.

Jednym z pierwszych kroków w procedurze uzyskiwania patentu na wynalazki^{§ [6.1-4]} czy prawa ochronnego na wzór użytkowy ^{§ [6.1-4]} powinno być zapoznanie się ze stanem techniki. [16]

Badanie stanu techniki przeprowadza się w oparciu o bazę patentowa zawierającą informacje o dokonanych zgłoszeniach i przyznanych patentach oraz o literaturę i dokumenty nie patentowe, takie jak istotne w danej dziedzinie publikacje, np. książki, czasopisma naukowe, materiały konferencyjne, informacje ze stron internetowych, katalogi firmowe itp. Ważnym jest, aby przed przystąpieniem do formułowania zgłoszenia patentowego nie występowało powielenie idei/koncepcji, które mogłoby być zbieżne z innowacyjnym pomysłem Twórcy.

Przeszukiwania zasobów informacji patentowej Urzędu Patentowego RP powinny być kompleksowe i obejmować opisy patentowe, opisy ochronne wzorów użytkowych, a także wynalazki i wzory użytkowe zgłoszone oraz będące w badaniu. Analizą powinny być również objęte wynalazki i wzory użytkowe, którym nie przyznano ochrony.

Poszukiwania informacji prowadzi się przede wszystkim w komputerowych bazach danych dostępnych w Internecie oraz w bazach wewnętrznych i zbiorach literatury patentowej Urzędu Patentowego RP. Do najbardziej znanych baz internetowych zalicza się obecnie ESPACENET, DEPATISnet. Ponadto poszukiwania można przeprowadzić w profesjonalnym systemie wyszukiwawczym EPOQUENET.

Przydatne adresy:

• Urząd Patentowy RP
  
• Kancelarie patentowe
  
• Europejski Urząd Patentowy EPO
  
• Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej EUIPO

Warunki (przesłanki) uzyskania ochrony wynalazków i wzorów użytkowych określone są w ustawie Prawo własności przemysłowej (pwp). Na warunkach określonych w pwp udzielane są:

• patenty na wynalazki^{§ [6.1-4]}
• prawa ochronne na wzory użytkowe^{§ [6.1-4]}
• dodatkowe prawa ochronne dla produktów leczniczych i produktów ochrony roślin.

Zgłoszenia wynalazku w celu uzyskania patentu lub zgłoszenia wzoru użytkowego w celu udzielenia prawa ochronnego można dokonać w Urzędzie Patentowym RP. Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej w sprawach z zakresu własności przemysłowej. Do zadań Urzędu należy przyjmowanie i badanie zgłoszeń dotyczących wynalazków i wzorów użytkowych. Pracownicy Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu dokonują zgłoszenia wynalazku lub wzoru użytkowego za pośrednictwem Biura Rzecznika Patentowego, wg obowiązujących na Uczelni procedur.^{§ [6.1-7]} Za sprawy związane z przygotowaniem i złożeniem wniosku patentowego lub innego prawa chroniącego wyniki pracy intelektualnej na Uczelni odpowiada Rzecznik Patentowy^{§ [22.1]}. Ostateczna decyzja w sprawie komercjalizacji lub ochrony prawnej podejmowana jest przez Rektora Uczelni lub upoważnionego Prorektora ds. innowacji i współpracy z gospodarką^{§ [16.1] § [17.4] § [22.2]}.

Przygotowując się do sporządzania dokumentacji zgłoszeniowej należy wziąć pod uwagę, że w świetle ustawy Prawo własności przemysłowej nie każde rozwiązanie uważane jest za wynalazek lub wzór użytkowy. Również nie na każde rozwiązanie może być udzielone przez Urząd Patentowy RP prawo wyłącznego korzystania w sposób zawodowy lub zarobkowy na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

W świetle pwp patenty są udzielane – bez względu na dziedzinę techniki – na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania. 

Zdolność ochronną posiadają te wzory użytkowe, które są nowymi i nadającymi się do przemysłowego zastosowania rozwiązaniami o charakterze technicznym, dotyczącymi kształtu lub budowy przedmiotu o trwałej postaci albo przedmiotu składającego się ze związanych ze sobą funkcjonalnie części o trwałej postaci.

W przeciwieństwie do wynalazków, w przypadku zdolności ochronnej wzorów użytkowych nie jest wymagane, by wzory charakteryzowały się odpowiednim poziomem wynalazczym. Zatem można udzielić prawa ochronnego na wzór zupełnie oczywisty. Mogą to być nawet proste zestawienia znanych przedmiotów

Prawo do uzyskania patentu na wynalazek ^{§ [6.1-4]} albo prawa ochronnego na wzór użytkowy^{§ [6.1-4]} przysługuje Uczelni, ^{§ [6.1.]} (współtwórcom prawo to przysługuje wspólnie)^{§ [6.7.]}, na warunkach określonych w ustawie Prawo własności przemysłowej. Należy mieć jednak na uwadze, że prawa te należą do Uczelni pod warunkiem, że powyższe utwory powstały w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych lub na podstawie innej umowy.

Przez uzyskanie patentu uprawniony nabywa prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, tym samym zakazując takich działań innym podmiotom bez uprzedniej zgody właściciela patentu. Zakres przedmiotowy patentu określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym.

Uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna).

Należy mieć świadomość tego, że patent nie gwarantuje jego właścicielowi nieograniczonej swobody używania rozwiązania objętego ochroną, a jedynie uniemożliwia swobodne korzystanie z opatentowanego wynalazku przez inne podmioty. Dla przykładu, uprawniony z patentu lub z licencji nie może nadużywać swego prawa, w szczególności przez uniemożliwianie korzystania z wynalazku przez osobę trzecią, jeżeli jest ono konieczne do zaspokojenia potrzeb rynku krajowego, a zwłaszcza gdy wymaga tego interes publiczny, a wyrób jest dostępny społeczeństwu w niedostatecznej ilości lub jakości albo po nadmiernie wysokich cenach.

Przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Prawo wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego przez uprawnionego z prawa ochronnego podlega ograniczeniom, na identycznych zasadach jak ograniczenia w stosunku do patentów na wynalazki dotyczące produktów.

Warunkiem trwania patentu lub prawa ochronnego jest uiszczenie opłat okresowych za ochronę wynalazków i wzorów użytkowych.^{§ [22.7-8]}

^{§ [16.1-4] § [17.1-14]}

Zgodnie z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym, rozróżniamy dwie podstawowe ścieżki komercjalizacji:

• komercjalizację bezpośrednią,^{§ [3.9]}
• komercjalizację pośrednią.^{§ [3.10]}

Przy podejmowaniu decyzji o sposobie komercjalizacji należy rozważyć wiele czynników, które schematycznie podano na poniższym rysunku:

źródło: Komercjalizacja wiedzy. Podręcznik dla naukowców. Autorzy: Grzegorz Gawlik, Tomasz Łasecki, Jakub Sielewiesiuk. UM Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2015

Biorąc pod uwagę ww. czynniki, można w sposób bardzo uproszczony stwierdzić, że ścieżka komercjalizacji bezpośredniej, szczególnie licencja, może być stosowana przez państwową jednostkę badawczą do takich wyników (technologii), które osiągnęły poziom dojrzałości niewymagający prowadzenia przez tą jednostkę dalszych istotnych prac i wyniki te nadają się do wdrożenia. W takim przypadku, jednostka badawcza może od razu uzyskiwać przychody z komercjalizacji z tytułu opłat licencyjnych lub sprzedaży.

Natomiast ścieżka komercjalizacji pośredniej może znaleźć zastosowanie do technologii i wyników, które wymagają dalszych inwestycji w badania lub rozwój.

Schemat postępowania na uczelni publicznej przy podejmowaniu decyzji w sprawie komercjalizacji wyników badań naukowych, prac rozwojowych i związanego z nimi knowhow podano na poniższym schemacie:^{§ [16.1-4]}

Źródło: Komercjalizacja B+R dla praktyków. 2016. Red. Michał Barszcz, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Warszawa 2016

Na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu, decyzję o komercjalizacji wyników Uczelnia podejmuje w terminie do trzech miesięcy od zgłoszenia przez Twórcę wyników. Jeżeli decyzja jest pozytywna, wszelkie kroki procesu komercjalizacji zostają powierzone Prorektorowi ds. innowacji i współpracy z gospodarką.^{§ [17.3]} Ostateczna decyzje w sprawie komercjalizacji oraz jej formy podejmuje Rektor uczelni lub Prorektor ds. innowacji i współpracy z gospodarką oraz po rekomendacji Dyrektora Działu Innowacji, Wdrożeń i Komercjalizacji uzgodnionej z Rzecznikiem Patentowym.^{§ [17.4]}

^{§ [22.1-8]}

Jeżeli od daty zgłoszenia patentowego do Urzędu Patentowego RP minie więcej niż 3 lata, Rzecznik Patentowy informuje Twórcę o możliwości wyrażenia woli dalszego utrzymywania patentu w mocy i wniesieniu opłaty ustalonej za każdy kolejny rok jego ochrony.^{§ [22.6-7]}

Wyniki badań naukowych i prac rozwojowych mogą być przedmiotem komercjalizacji, czyli procesu sprzedaży wyników badań podmiotom trzecim lub przenoszeniem tych wyników na takie podmioty. Przykładowo, przedmiotem komercjalizacji mogą być np. prototypy i gotowe urządzenia, substancje chemiczne, mapy, programy komputerowe, bazy danych, rysunki techniczne, zdjęcia, parametry techniczne dotyczące produkcji, receptury, sposoby wytworzenia danej substancji, kompozycje farmaceutyczne i ich zastosowanie do leczenia określonej choroby, sposób dawkowania leków itp.

Jak wyżej wspomniano, zgodnie z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym, rozróżniamy dwie podstawowe ścieżki komercjalizacji:

• komercjalizację bezpośrednią,^{§ [3. 9]}
• komercjalizację pośrednią.^{§ [3. 10]}

Twórcom wyników prac intelektualnych (włączając wyniki prac rozwojowych, wyników badań, knowhow, wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów zdobniczych i topografii układów scalonych) przysługuje prawo korzyści majątkowych uzyskanych przez Uczelnię lub jej spółkę celową z tytułu prowadzonej przez nie bezpośredniej lub pośredniej komercjalizacji w następującym podziale§ [10. 9.]:

• Twórca (pracownik Uczelni) – 55% (w przypadku, gdy Twórców jest kilku, udział każdego zostaje jasno określony, ^{§ [10.9.6]},
• popularyzacja nauki i komercjalizacji (do dyspozycji Prorektora ds. innowacji i współpracy z gospodarką) – 15%,
• jednostka, w której pracuje Twórca – 15%,
• Uczelnia lub spółka celowa – 15%. Uwaga: W przypadku komercjalizacji wyników objętych prawami współwłasności na rzecz innej uczelni publicznej i prowadzonej za zgodą tej uczelni, ta część środków, która pozostaje do dyspozycji Uczelni po wypłacie należnych korzyści twórcom, jest dzielona pomiędzy współuprawnione uczelnie proporcjonalnie do ich udziałów we współwłasności wyników.^{§ [10.9.7]}

W przypadku korzyści pochodzących z eksploatacji pracowniczych wyników pracy intelektualnej przez osoby trzecie na podstawie umów o udostępnienie przez Uczelnię lub spółkę celową wszelkich utworów naukowych lub dydaktycznych, są one dzielone następująco^{§ [10.10]}:

• Twórca (pracownik Uczelni) – 55% (w przypadku, gdy Twórców jest kilku, udział każdego zostaje jasno określony,^{§ [10.9.6]}
• Uczelnia lub spółka celowa – 20%. Uwaga: W przypadku komercjalizacji wyników objętych prawami współwłasności na rzecz innej uczelni publicznej i prowadzonej za zgodą tej uczelni, ta część środków, która pozostaje do dyspozycji Uczelni po wypłacie należnych korzyści twórcom, jest dzielona pomiędzy współuprawnione uczelnie proporcjonalnie do ich udziałów we współwłasności wyników.^{§ [10.9.7]}
• popularyzacja nauki i komercjalizacji (do dyspozycji Prorektora ds. innowacji i współpracy z gospodarką) – 15%,
• jednostka, w której pracuje Twórca – 10%.

Jeżeli pracownik zdecyduje się na komercjalizację bez Uczelni, jednostce tej przysługuje 25% korzyści otrzymanych przez pracownika z komercjalizacji.^{§ [10. 12]}

W przypadku komercjalizacji wyników objętych prawami współwłasności na rzecz innej uczelni publicznej i prowadzonej za zgodą tej uczelni, ta część środków, która pozostaje do dyspozycji Uczelni po wypłacie należnych korzyści twórcom, jest dzielona pomiędzy współuprawnione uczelnie proporcjonalnie do ich udziałów we współwłasności wyników.^{§ [10.9.7]}

Należy mieć również na uwadze, że w przypadkach:^{§ [10.13]} do których nie ma zastosowania ustawowy tryb komercjalizacji (tj. przepisy art. 154 i nast. ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce) - w szczególności działalność naukowa wskazana w art. 154 ust. 5 (tj. prowadzona na podstawie umowy ze stroną finansującą lub współfinansującą tę działalność, przewidującej zobowiązanie do przeniesienia praw do wyników działalności naukowej na rzecz tej strony lub na rzecz innego podmiotu niż strona umowy albo prowadzona z wykorzystaniem środków finansowych, których zasady przyznawania lub wykorzystywania określają inny niż w ustawie sposób dysponowania wynikami działalności naukowej oraz know-how związanym z tymi wynikami) oraz prace realizowane przez twórców na podstawie umów cywilnoprawnych – wynagrodzenie twórcy określone w zawartej z nim umowie, na podstawie której stworzony został określony wynik obejmuje już wynagrodzenie za korzystanie z wyników (w szczególności w postaci wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego, topografii układu scalonego, odmiany rośliny) i twórcy nie przysługuje z tego tytułu odrębne wynagrodzenie.