Wykład prof. Michała Hellera na UPWr

W czerwcu tego roku Piotrowi Cieślińskiemu tłumaczył w wywiadzie na łamach „Gazety Wyborczej”: „Niezależnie od tego, czy Wszechświat miał początek, czy też go nie miał, czy jest ograniczony w czasie, czy istnieje wiecznie, to i tak pozostaje pytanie: skąd on się wziął? Co jest przyczyną jego istnienia? Dlaczego – jak pytał Leibniz – istnieje raczej coś niż nic? Moim zdaniem to istotne i nietrywialne pytanie leży poza zasięgiem nauk empirycznych. Zawsze będą go stawiać filozofowie i teologowie. Natomiast pytanie o to, co było przed Wielkim Wybuchem, jest jak najbardziej do zaatakowania, a właściwym kierunkiem ataku jest szukanie teorii kwantowej grawitacji. Gdy ją odkryjemy, nauka się nie skończy. Jedna tajemnica wydarta przyrodzie generuje sto następnych pytań. Jestem pewien, że gdy kwantowa teoria grawitacji odpowie na pytanie, co było na początku, to wygeneruje inne pytania, które dadzą zajęcie następnym pokoleniom fizyków”.

Rok temu, na V Kongresie Kultury Chrześcijańskiej w Lublinie, gdzie obchodził 50. rocznicę obrony rozprawy doktorskiej z zakresu kosmologii, na pytanie Jakuba Wiechnika dla portalu aleteia.org: „Księże Profesorze, co mam powiedzieć religijnej sąsiadce całkowicie przekonanej, że Pan Bóg stworzył świat w siedem dni „bo tak mówi Słowo Boże” odpowiedział tak: „Świat nie powstał w siedem dni. Nauka pokazuje, że świat powstał drogą stopniową, drogą ewolucji. Odkrywamy prawa przyrody, wiemy jak jest. Jeśli nie będziemy liczyć się w religii z prawdą naukową, to wtedy opieramy nasze przekonania na iluzji. (…) Takie stwierdzenie, że tutaj mam jasny tekst i „w to wierzę”, to jest niestety ignorancja religijna. Przecież istnieje egzegeza biblijna, która pomaga tłumaczyć Pismo Święte. Dodatkowo sąsiadka wykazuje się ignorancją naukową, chyba po prostu nic na ten temat nie wie. Jeżeli tak wygląda spotkanie nauki i religii, to konflikt jest nieunikniony”.

Uczony, kosmolog, filozof i teolog, który w matematycznych równaniach teorii naukowych potrafi dostrzec dzieła sztuki, a wielkich fizyków uważa za genialnych artystów. Sam w swoich licznych książkach i artykułach naukowych z powodzeniem odnajduje się w obu rolach: naukowca-artysty i pisarza-uczonego. W 2008 roku został laureatem prestiżowej Nagrody Templetona. Jest wykładowcą wielu prestiżowych uniwersytetów amerykańskich i angielskich, jednym z największych autorytetów moralnych, fundatorem i dyrektorem Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych, powszechnie szanowanym i uznanym w całym świecie nauki.

Twórczość profesora Hellera od wielu lat fascynuje i intryguje. Jego dorobek naukowy i działalność publicystyczna są nie tylko najlepszym dowodem na to, że nauka i religia wcale nie muszą się wykluczać ani ze sobą konkurować. Potwierdzają również, że wybitny fizyk i matematyk może być wielkim artystą. To zresztą jedno ze spostrzeżeń prof. Hellera z książki „Czy fizyka jest nauką humanistyczną”, w której przekonuje on, że wybitni odkrywcy praw fizycznych – jak Newton, Maxwell, Mach czy Einstein – od Szekspira, Michała Anioła czy Beethovena w zasadzie różnią się wyłącznie tym, że swoje dzieła komponują z liczb i równań, nie z nut, liter, farby olejnej czy marmuru. Łączy ich umysł artystów. Sam profesor Heller znakomicie pasuje do tego grona.

Jest autorem setek artykułów naukowych i wielu publicystycznych, naukę zarówno rozwija, jak i popularyzuje. Jego znanym talentem jest to, że nawet o teorii względności potrafi opowiadać językiem literackim. Lista napisanych przez profesora Hellera książek ściga się z listą przyznanych mu nagród i honorowych tytułów.

Poza licznymi doktoratami honoris causa oraz Nagrodą Templetona jest m.in. kawalerem Złotego Krzyża Zasługi i Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, laureatem Medalu św. Jerzego oraz Super Wiktora Specjalnego. W maju 2014 roku został odznaczony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Orderem Orła Białego. Czytelnikom w Polsce znany jest jako znakomity popularyzator nauki, zwłaszcza fizyki i kosmologii; naukowcom na całym świecie – jako wybitny uczony, autor setek publikacji. Jest twórcą modelu kosmologicznego wykorzystującego geometrię nieprzemienną do opisu zjawisk nielokalnych, które prawdopodobnie występowały w początkowych fazach ewolucji Wszechświata. Profesor Heller, podobnie jak dziesiątki największych umysłów na całym świecie, od lat pracuje nad połączeniem dwóch najważniejszych teorii fizycznych – Ogólnej Teorii Względności i mechaniki kwantowej.

Nie sposób przytoczyć wszystkich dokonań profesora Hellera w różnych dyscyplinach nauki. Z najważniejszych idei stworzonych i propagowanych przez Michała Hellera wymienić trzeba program filozofii w nauce, czyli refleksji filozoficznej prowadzonej nie w całkowitym oderwaniu od nauki (czyli wbrew heglowskiej zasadzie: jeżeli moja teoria sprzeczna jest z faktami, tym gorzej dla faktów), ale w ścisłym kontekście teorii naukowych. Jak inaczej, mawia profesor Heller, rozprawiać o naturze czasu, przestrzeni, przyczynowości, obiektów matematycznych, umyśle, wolnej woli czy języku, jeśli nie analizując to, co udało się ustalić rzeszom naukowców (również tego, co ich teorie zakładają)? Tylko taka refleksja może prowadzić do płodnych wniosków.

Profesor Heller walczy z prymitywnymi wyobrażeniami na temat relacji nauki i religii. Propaguje ideę metodologicznego naturalizmu, zgodnie z którą nauka nie może odwoływać się do bytów nadprzyrodzonych, jeśli chce rzetelnie wyjaśniać zjawiska. Wielu naukowców, a zwłaszcza liczni teologowie lubią łamać tę zasadę, próbując aktualne dziury w naszej wiedzy zapychać interwencjami boskimi. Takie podejście, błędne z filozoficznego, naukowego i teologicznego punktu widzenia, jak przekonuje Heller, pejoratywnie określane jest koncepcją „Boga luk” czy „Boga zapchajdziury” (ang. God of the gaps).

Zdaniem profesora Hellera, istnieją jednak trzy „dziury”, których nauka wypełnić nie potrafi.  Dziura ontologiczna: dlaczego istnieje raczej coś niż nic?; dziura epistemologiczna: dlaczego Wszechświat jest racjonalny i może być badany metodami matematycznymi?; dziura aksjologiczna: skąd biorą się uniwersalne wartości? W koncepcji Hellera nie są to osobne zagadnienia – jego zdaniem Wszechświat istnieje właśnie dlatego, że jest racjonalny i matematyczny (daje się badać), a nieracjonalny Wszechświat nie mógłby powstać. Szczególną rolę w myśli profesora Hellera odgrywa matematyka. W jego opinii, obiekty matematyczne są elementami teorii fizycznych, w nich formułowane są prawa fizyki. Matematyka leży zatem u podstaw wszystkich zjawisk. Sama matematyka jest niezależna od człowieka, który się nią posługuje. Matematyk, który dowodzi nowych twierdzeń, nie wymyśla ich ani nie konstruuje – raczej je odkrywa, istniejące w obiektywnej rzeczywistości. Filozofowie nazywają taką koncepcję matematycznym platonizmem.

Jest znakomitym mówcą, a żywym pomnikiem Michała Hellera jest ufundowane przez niego i kierowane od samego początku Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych, gdzie prowadzi badania, kształci studentów, organizuje konferencje naukowe, popularyzuje naukę przez spotkania z naukowcami, organizację dyskusji, publikacje artykułów popularnonaukowych. Wszystko, oczywiście, w duchu filozofii w nauce.

W książce „Wszechświat u schyłku stulecia”, wydanej przez krakowski Znak w 1994 roku, ks. prof. Michał Heller napisał: „Sądzę, że największe osiągnięcie współczesnej fizyki stanowi odkrycie, że nasz zdrowy rozsądek jest ograniczony do bardzo wąskiej dziedziny codziennego doświadczenia. Poza tą dziedziną rozciąga się obszar, do którego nasze zmysły nie mają dostępu”.

KS. PROF. DR HAB. DR H.C. MULT. MICHAŁ HELLER Urodził się 12 marca 1936 roku w Tarnowie. W latach 1953-1959 odbył studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Tarnowie. W 1959 roku uzyskał stopień magistra teologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz przyjął święcenia kapłańskie. W 1960 roku rozpoczął kolejne studia na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL i w 1965 roku otrzymał stopień magistra filozofii. Doktorat uzyskał w 1966 roku (KUL), a później – w 1969 tytuł dr. hab. (również KUL), profesora nadzwyczajnego – w 1985 roku – a zwyczajnego w 1990 roku. Od 1972 roku pracował jako docent w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Kierował Katedrą Filozofii Przyrody i Ośrodkiem Badań Interdyscyplinarnych (OBI) na Wydziale Filozoficznym PAT (od 2009 PAT nosi nazwę Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie) w Krakowie. Prowadził również wykłady z filozofii przyrody w Instytucie Teologicznym w Tarnowie, którego był rektorem od 1996 roku. Jest autorem prac i książek z dziedziny nauk przyrodniczych (fizyki relatywistycznej i kosmologii kwantowej). Członek stowarzyszony Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego w Castel Gandolfo (od 1981 roku), członek zwyczajny Papieskiej Akademii Nauk w Rzymie (od 1991) i wielu innych.

kbk