Światowy Dzień Gleby

Obchody mają na celu zwiększenie świadomości społecznej roli gleby w środowisku i życiu człowieka.  Trzeba podkreślać, że zasoby gleb są ograniczone i nieodnawialne, a są narażone na różne procesy degradacyjne, które na trwałe mogą wyłączyć je z użytkowania.

Inicjatywa obchodów Światowego Dnia Gleby została zgłoszona w 2002 r. przez Międzynarodową Unię Towarzystw Gleboznawczych (IUSS), a w 2013 roku święto zostało ustanowione na 68. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

Gleba na ogół kojarzona jest jako warsztat pracy rolnika, a jej rola sprowadzana jest do funkcji dostarczania żywności. Oczywiście funkcja ta jest kluczowa dla przetrwania ludzkości, a dzisiejsze rolnictwo stoi przed wieloma wyzwaniami – przede wszystkim musi produkować coraz więcej żywności, na takich samych areałach uprawowych. Z tego też powodu konieczna jest odpowiednia ochrona gleb, zarówno dla obecnych jak i przyszłych pokoleń. Ale gleba to przede wszystkim element naturalnego środowiska, przeciwdziałający zmianom klimatycznym oraz mający kluczową rolę w cyklu hydrologicznym, w tym w zapewnieniu odpowiedniego spływu wód gruntowych, ochrony przed powodziami i suszami. Niezmiernie ważną funkcją gleby jest jej rola w oczyszczaniu środowiska, przepływie energii i krążeniu materii w ekosystemach, a tym samym jej wpływ na stabilność rozmaitych ekosystemów.

Gleba stanowi zewnętrzną powłokę lądów naszej planety. Pomimo, iż miąższość tej cienkiej, aktywnej biologicznie strefy nie przekracza na ogół kilkudziesięciu centymetrów, wywiera ona decydujący wpływ na wszystko co się dzieje na powierzchni Ziemi. Gleba jest niezbędna dla życia. Stanowi środowisko rozwoju korzeni roślin, ma zdolność długotrwałego magazynowania wody dostępnej dla roślin, jest magazynem składników odżywczych i stwarza warunki do rozwoju organizmów roślinnych i zwierzęcych. Jest siedliskiem niezliczonej ilości mikroorganizmów decydujących o przebiegu różnorodnych procesów biochemicznych, poczynając od wiązania azotu atmosferycznego, a kończąc na mineralizacji materii organicznej. Obok niezliczonych ilości drobnoustrojów i mikroskopijnych organizmów, żyją w niej także dżdżownice, mrówki i inne organizmy, które odżywiają się korzonkami, innymi organizmami i resztkami organicznymi. Sprawia to, iż właśnie w glebie, a nie ponad jej powierzchnią, występuje największa bioróżnorodność.

W różnych miejscach Ziemi występują całkowicie odmienne gleby, a ich różnorodność i zmienność jest ściśle określona. Tworząca się gleba zależy od wielu czynników wpływających na proces glebotwórczy, prowadzący do powstawania poziomów genetycznych. Ich układ jest charakterystyczny dla każdego typu gleby, którego nie można poznać nie wnikając pod powierzchnię terenu. Przykładowo, bielice są zupełnie inne niż czarnoziemy, a jeszcze inne są gleby brunatne. Ponadto pokrywa glebowa często zmienia się istotnie na bardzo małej przestrzeni. Wystarczy przemieścić się kilkanaście metrów aby spotkać gleby o całkowicie odmiennych właściwościach. Również funkcje gleby mogą być różne, na przykład gleby uprawnej, leśnej, czy też miejskiego skweru. Ta wielka różnorodność gleb odzwierciedla ich wyjątkową pozycję wśród innych komponentów środowiska, w którym jest ona elementem łączącym atmosferę, litosferę, hydrosferę i biosferę.

BIELICA	CZARNOZIEM	GLEBA BRUNATNA

Gleba sama w sobie stanowi niezwykły system ochronny, zdolny do zatrzymywania i unieszkodliwienia wielu niepożądanych składników, które stają się mniej groźne dla środowiska. Ta unikatowa właściwość nie jest jednak nieograniczona. Jeśli gleba jest wykorzystywana do składowania rozmaitych odpadów, zdolność ich unieszkodliwiania może zostać utracona. Gleba ulega wówczas degradacji, a jej aktywność biologiczna zostaje ograniczana. Przywrócenie glebie jej pierwotnych właściwości jest niezmiernie trudne i wymaga długiego czasu.

Zasoby gleb są wyczerpywalne. Największe straty i zniszczenia powodowane są przez człowieka. Nie jest to nowe zjawisko, gdyż degradacja gleb w dorzeczu Tygrysu i Eufratu miała miejsce już w czasach wczesnej cywilizacji. Głównym zagrożeniem jest erozja, która powoduje wymywanie lub wywiewanie materiału glebowego i prowadzi często do odsłaniania jałowej, nie zwietrzałej skały. Erozja gleby może być efektem niewłaściwego jej użytkowania, na przykład uprawy gleb na zbyt stromych zboczach.

Istotnym problemem są też straty powodowane przejmowaniem gleb pod budownictwo i infrastrukturę, co jest powszechne w krajach wysoko uprzemysłowionych. Gleba wyłączona w wyniku zabudowy lub przykrycia asfaltem jest nieodwracalnie stracona, gdyż  nie jest w stanie pełnić swoich życiodajnych funkcji. Przykładem niezbyt rozsądnej gospodarki dobrem, jakim jest urodzajna gleba, są Bielany Wrocławskie. W tym rejonie występują tzw. czarne ziemie - gleby najcenniejsze, które powinny podlegać szczególnej ochronie. Tymczasem od wielu lat powstają na nich hipermarkety i inne obiekty. Kwestia racjonalnego wykorzystywania zasobów glebowych jest niezwykle istotna. Mówimy o wyczerpalności zasobów węgla, ropy, itd., a zapominamy o glebie, której straty są nieodwracalne.

Informacje o powierzchni Ziemi są obecnie coraz pełniejsze i dokładniejsze. Ich aktualizacja przeprowadzana jest w oparciu o dostępne fotografie lotnicze oraz dane satelitarne, przy zastosowaniu nowoczesnych systemów informatycznych. Nie ma już konieczności sięgania do informacji zbieranych w przeszłości, dostępnych wyłącznie w formie drukowanej. Uzyskane informacje, w powiązaniu z dynamicznie rozwijanym modelowaniem zmian klimatu oraz powierzchni terenu, umożliwiają podejmowanie decyzji dotyczących zmiany użytkowania gruntów, a także monitorowania i przewidywania konsekwencji wpływu czynnika antropogenicznego. W wyniku kalibracji danych z badań przeprowadzanych przez gleboznawców w terenie, jak też testowania wyników badań modelowych, wypracowywane są podstawy właściwego gospodarowania zasobami glebowymi. Umożliwia to skuteczne zapobieganie degradacji gleby – najcenniejszego zasobu naturalnego Planety Ziemi.

***

Gleboznawstwo na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu rozwija się od początku istnienia uczelni. Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, którym kieruje profesor Jerzy Weber,  wywodzi się z Katedry Gleboznawstwa, utworzonej w 1946 roku na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu. Organizatorem Katedry i jej pierwszym kierownikiem w latach 1946-1960 był prof. Jan Tomaszewski - wybitny gleboznawca. Pod jego kierunkiem przeprowadzono m.in. szeroko zakrojone prace kartograficzno-gleboznawcze dokumentujące właściwości i rozmieszczenie gleb Dolnego Śląska.

Dziś Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska na UPWr jest liczącym się w świecie ośrodkiem naukowym, zatrudniającym 21 nauczycieli akademickich, w tym 5 z tytułem naukowym profesorów. Działające tu Centrum Analiz Jakości Środowiska jest jedną z najnowocześniejszych w kraju placówek wykonujących badania specjalistyczne, m.in. analizę fizykochemiczną wód i ścieków, gleb, osadów ściekowych, materiału pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, odpadów i wielu innych.

Jerzy Weber