Prof. Krajewski Naukowcem Przyszłości

Prof. Piotr Krajewski, redaktor numeru specjalnego czasopisma Sustainability „Identification and Assessment of Landscape Change and Landscape Services for Sustainable Landscape Planning and Management”, jest zastępcą dyrektora Instytutu Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Projekt „Identyfikacja i ocena sił napędowych zmian krajobrazów i usług krajobrazowych w kontekście planowania przestrzennego gminy”, który przyniósł mu nagrodę, to grant realizowany z konkursu SONATA-14 Narodowego Centrum Nauki (306 tysięcy złotych).

– Realizowany wraz z prof. Markiem Furmankiewiczem, dr Igą Solecką, dr Martą Syllą oraz dwójką stypendystów projekt podzieliliśmy na dwa obszary badawcze. Pierwszy to identyfikacja sił napędowych zmian krajobrazu, a drugi to analiza społeczna oparta o ankiety i wywiady z osobami, które żyją w bezpośrednim sąsiedztwie zaobserwowanych zmian i mogą ocenić w jakim stopniu wpłynęły one na zakres usług krajobrazowych – mówi prof. Piotr Krajewski.

W badaniach krajobrazu należy zawsze mieć świadomość, że obecny krajobraz jest fizjonomicznym odzwierciedleniem i syntezą zmian spowodowanych przez różne czynniki. Jest to podstawą koncepcji sił napędowych zmian krajobrazu, zwanych również motorami przemian lub kluczowymi procesami. Siły napędowe zmian krajobrazu to możliwe do zidentyfikowania w czasie siły, które powodują zauważalne zmiany w krajobrazie i wpływają na dalszy kierunek jego przekształceń. W literaturze dominuje podział sił na pięć podstawowych grup: społeczno-ekonomiczne, polityczne, technologiczne, kulturowe i przyrodnicze/przestrzenne, zgodnie z klasyfikacją zaproponowaną w 2004 r. przez zespół naukowy pod kierownictwem Matthiasa Bürgi'ego ze Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research WSL – tłumaczy prof. Krajewski, podkreślając od razu, że w obrębie tych kategorii wyróżnia się też siły pośrednie i bezpośrednie i generalnie nie ma tu zamkniętego katalogu, bo praktycznie w każdej analizie studium przypadku różne siły są identyfikowane.

Projekt, za który prof. Piotr Krajewski zdobył nagrodę Naukowca Przyszłości 2021, ma stać się narzędziem dla gmin w kontekście zarządzania zmianami krajobrazu w systemie planowania przestrzennego – do tego bowiem potrzebna jest identyfikacja usług krajobrazowych.

Naukowcy zajmujący się historią krajobrazu i naukami społecznymi (bo obie te dyscypliny spotykają się w tym konkretnym obszarze badawczym, jakim jest analiza sił napędowych i usług krajobrazowych), badają zwykle zmiany, jakie na danym obszarze dokonały się w czasie około 100 lat. Jest to czas, który pozwala w dość łatwy sposób wskazać konkretne wydarzenia/procesy, które wpłynęły na kierunek przekształceń krajobrazu. Jednym z istotnych elementów ułatwiających analizy jest dostępność materiałów np. związanych z pokryciem terenu z okresu sprzed I czy II wojny światowej oraz kontakt z najstarszymi mieszkańcami, którzy obserwowali zachodzące zmiany w ich otoczeniu od kilkudziesięciu lat. Nikt nie ma już wątpliwości, że w skali globalnej od kilkuset lat główną siłą napędową przekształceń powierzchni Ziemi jest człowiek – stąd zresztą powszechne nazywanie tych kilku wieków antropocenem. Ale jak podkreśla prof. Krajewski, w ciągu ostatnich kilku dekad można zauważyć intensyfikację tych zmian. To skutek silnych przemian społeczno-gospodarczych m.in. zmian w rolnictwie, technikach produkcji, gospodarce leśnej, przemyśle, transporcie, zagospodarowaniu turystycznym czy w szerszej skali w obowiązującym prawie lub światowym rynku handlu i usług. Zmiany te są szczególnie widoczne w krajach Europy środkowo-wschodniej, zwłaszcza w okresie po transformacji ustrojowej. Z tego względu konieczne jest poznanie sił napędowych, jakie w ostatnich latach decydowały o określonym typie przekształceń krajobrazu. Zespół profesora Krajewskiego skoncentrował się na zmianach, jakie dokonały się po 2004 roku, a więc po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej.

– Pojawiły się wtedy nowe źródła finansowania, społeczeństwo stało się bardziej mobilne, ludzie mają coraz więcej środków, by zmieniać przestrzeń wokół siebie, inwestować. Dlatego postanowiliśmy prześledzić, jakie siły głównie wpłynęły na trajektorie zmian krajobrazu w tym okresie. Stworzyliśmy wstępny katalog potencjalnych sił, które mogły oddziaływać na różnych poziomach administracyjnych, a więc międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym. Aktualnie jesteśmy na etapie identyfikacji wszystkich zmian, które zaszły w krajobrazie i ich sił napędowych, na przyjętych przez nas obszarach badawczych, a więc w gminach Kąty Wrocławskie, Krośnice, Lądek-Zdrój oraz w Jeleniej Górze – mówi prof. Piotr Krajewski.

Obszary badawcze zostały dobrane tak, by można było na ich terenie zidentyfikować większość typów krajobrazów, które występują w klasyfikacji opracowanej na potrzeby sporządzania audytów krajobrazowych. Kolejnym etapem realizacji projektu będą analizy społeczne.

– Czyli mówiąc precyzyjnie, spotkamy się z osobami, które mieszkają w pobliżu, miały wpływ lub mogły obserwować zmiany, które oddziałują na jakość ich życia, otoczenie, w którym pracują itd. Z nimi chcemy przeprowadzić wywiady, które pozwolą na bazie przyjętego katalogu sił napędowych określić, jakie siły wpływały zdaniem tych odbiorców na te konkretne przekształcenia w krajobrazie – wyjaśnia prof. Piotr Krajewski.

Projekt, za który zdobył nagrodę Naukowca Przyszłości 2021 ma stać się narzędziem dla gmin w kontekście zarządzania zmianami krajobrazu w systemie planowania przestrzennego – do tego bowiem potrzebna jest identyfikacja usług krajobrazowych.

– Interesuje nas to, w jaki sposób zidentyfikowane siły napędowe wpływają na zakres usług krajobrazowych, a więc dóbr i usług, które różne typy krajobrazów dostarczają społeczeństwu i które mają wymiar monetarny. Ciekawi nas także, jakie jest zapotrzebowanie społeczne na zmiany w zakresie świadczonych przez krajobraz usług – podkreśla prof. Krajewski i od razu wyjaśnia, że w środowisku naukowym trwa także dyskusja nad koniecznością rozwoju metod badawczych dotyczących identyfikacji usług krajobrazowych.

Rozróżnienie usług ekosystemów od usług krajobrazowych zaproponował kilka lat temu dr Bastian z Leibniz Institute of Ecological Urban and Regional Development, ale jak wyjaśnia prof. Krajewski, w tym aspekcie brakuje badań łączących koncepcję sił napędowych zmian krajobrazu z analizą zakresu świadczonych usług krajobrazowych, co ma znaczenie z punktu widzenia planowania zmian w krajobrazie. Ostatnio dość głośno w mediach było o kwocie, jaką dla Warszawy zarabiają drzewa – zespół naukowców z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu chce spojrzeć na to szerzej i ocenić, ile korzyści dostarczają gminie różne typy krajobrazu, a także jak zmieni się wartość dostarczanych usług przy realizacji obecnych założeń polityki przestrzennej.

– Chcemy zamknąć nasz projekt opracowaniem trzech scenariuszy możliwego zakresu zmian usług krajobrazowych powstałych na skutek realizacji polityki przestrzennej poszczególnych gmin zawartej w dokumentach planistycznych, wynikającej z zapotrzebowania mieszkańców oraz potrzeby ochrony krajobrazu – mówi prof. Piotr Krajewski, który nie kryje, że przyznana mu nagroda to powód do satysfakcji, ale przede wszystkim docenienie całego zespołu pracującego przy grancie NCN. – To też pokazanie kierunku istotnego dla rozwoju, jeśli na ten rozwój patrzymy w perspektywie łączenie interesów mieszkańców i gminy czy miasta. Wiele się mówi o zrównoważonym rozwoju, ale żeby określić, co się kryje pod tym pojęciem w kontekście na przykład konkretnego miasta, dobrze jest mieć zdiagnozowane to miasto, a więc wiedzieć, co się w nim zmieniło w ostatnich 10 - czy 20 latach, co zdecydowało o tych zmianach, wreszcie jak te zmiany wpłynęły na ludzi. I my właśnie tworzymy narzędzie, które pozwoli gminom na rzetelną i merytoryczną analizę, będącą podstawą do budowania planów rozwoju z myślą o korzyściach i gmin, i ich mieszkańców – podkreśla prof. Piotr Krajewski.

kbk