Dokąd zmierzamy pod rządami nowego prawa

Początek minionych wakacji zbiegł się z przyjęciem przez parlament dwóch ustaw kluczowych dla funkcjonowania uczelni w Polsce. Pierwsza to zapowiadane przez wicepremiera Jarosława Gowina od momentu objęcia przez niego funkcji ministra nauki i szkolnictwa wyższego nowe Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, w skrócie nazywane Ustawą 2.0, przez współpracujące z MNiSW portale okrzyknięte Konstytucją dla Nauki.

Ponieważ to nowe prawo zmieniające radykalnie zasady funkcjonowania uczelni, obejmuje tak liczne poziomy działania, regulowane wieloma innymi dokumentami, niezbędne było przygotowanie także ustawy Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Ten dokument wyznacza prawne ramy działania w okresie przejściowym, czyli będzie dyktował rytm pracy na Uniwersytecie Przyrodniczym przez najbliższe dwa lata.

Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 października tego roku, ale jej wdrażanie potrwa do roku 2023. Część zasad jest wpisana w ustawę w sposób jednoznaczny, dotyczy to np. typów uczelni wyższych – mogą to być uniwersytety, akademie i szkoły zawodowe.

Ustawodawca określił też odgórnie organy uczelni publicznych, będą nimi: rektor, senat, rada uczelni, oraz sposób ich wyłaniania.

Ustawa określa sposoby finansowania uczelni ze środków publicznych (upraszczając: najprawdopodobniej nie będą to już różne dotacje celowe, a jedna pula pieniędzy w zarządzie rektora uczelni). To, ile pieniędzy z budżetu centralnego uczelnia otrzyma, zależeć będzie od tego, jak zostanie oceniona w tzw. ewaluacji.

Znaczącą zmianą w sposobie oceny uczelni jest to, że ewaluacji (czyli ocenie pozwalającej na przyznanie konkretnej kategorii) podlegać będą nie poszczególne wydziały, jak dotychczas, a cała uczelnia oraz poziom jej pracowników w obrębie konkretnych, wcześniej wskazanych, dyscyplin nauki.

Pierwsza ewaluacja według nowych zasad przeprowadzona będzie w 2021 roku i obejmie lata 2017–2020. To oznacza, że już teraz pracownicy UPWr muszą tak ukierunkowywać swoją aktywność naukową i planować publikacje, by w dyscyplinach przyjętych na uczelni uzyskać najlepszy wynik.

Ustawa to szansa przede wszystkim dla uczelni startujących z dobrych pozycji, a UPWr, z dwoma wydziałami kategorii A+ i trzecim z kategorią A, do takich należy.

Sami decydujemy, kim będziemy

Ta szansa dla naszej wspólnoty leży w możliwościach, jakie daje ustawa: to na uczelni zapadną decyzje, co środowisko chce robić, jakie sobie stawia priorytety i jaką do tego zbuduje strukturę. Ustawa wręcz zachęca, by odrzucić ze struktury i sposobu działania to, co mało wydajne, hamujące rozwój, co być może narosło z czasem albo sprawdzało się w innych okolicznościach zewnętrznych. Musimy jednak najpierw odrzucić dotychczasowe przyzwyczajenia, odważyć się na zmiany.

Konstytucją uczelni jest jej statut. Wejdzie w życie już za rok: 1 października 2019 roku (po wcześniejszym zatwierdzeniu przez senat uczelni). Struktura organizacyjna jest pochodną tego, co wpiszemy sobie w statut, zostanie uchwalona do 30 czerwca 2019 roku. To wspólnota musi zdecydować, jaka to będzie struktura: z wydziałami czy bez? Z katedrami i instytutami? A może w formie koledży?

Na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu prace przygotowawcze, analizy i pierwsze przymiarki do nowego prawa trwają od kilku miesięcy. Na poziomie ścisłego zarządu – czyli rektora, prorektorów, kanclerza – wypracowano wstępne założenia pozwalające rozpocząć z początkiem roku akademickiego działania już w znacznie szerszych zespołach. Powołałem grupę inicjatywną, której zadaniem było uzgodnienie pryncypiów i działań, które muszą być w najbliższym czasie podjęte. W skład tego gremium zaprosiłem przewodniczących komisji senackich oraz osoby bardzo doświadczone, jak i młodszych naukowców wyróżniających się pozycją w swoich dziedzinach oraz zaangażowaniem w sprawy UPWr na poziomie wykraczającym poza ich specjalność. Zadaniem grupy inicjatywnej było spojrzenie na uczelnię z perspektywy funkcjonowania ustawy, a więc po 2020 roku, a nie spojrzenie z perspektywy obecnych struktur organizacyjnych.

W efekcie dyskusji grupy inicjatywnej i zarządu uczelni określiliśmy, dokąd zmierzamy i co musimy w pierwszej kolejności zrobić. Teraz kolej na szeroką dyskusję z wszystkimi pracownikami uczelni, doktorantami i studentami w ramach komisji i podkomisji, które zostały powołane, a ich skład będzie omawiany na kolegiach rektorsko-dziekańskich i na senacie. Dla mnie jest oczywiste, że każdy z pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ma i prawo, i obowiązek włączyć się do tej pracy: zbudujmy sobie uniwersytet na miarę naszych marzeń.

Pracujemy w sytuacji wielu niepewnych. Akty wykonawcze do ustawy są jeszcze na etapie projektów, ale to, co już wiadomo, pozwala na przyjęcie pewnych konkretnych założeń jako optymalnych dla UPWr.

Oto one:

Nasz cel: uniwersytet badawczy

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu dąży do statusu uniwersytetu badawczego z jak największą liczbą dyscyplin należących do kategorii A i A+. To proces rozpisany na kilka lat. Na podstawie przepisów wprowadzających ustawę zostanie ogłoszony konkurs, co pozwoli na wyłonienie pierwszych uniwersytetów badawczych już w 2019 roku.

UPWr spełnia kryteria pozwalające ubiegać się o ten status. Kategorie naukowe wydziałów uzyskane w ostatniej ocenie parametrycznej (więcej niż połowa wydziałów w kategorii A i A+), jak i posiadane uprawnienia akademickie (habilitacyjne w 4 dziedzinach) zadecydowały o tym, iż nasza uczelnia znalazła się w wąskim gronie 20 polskich uczelni mogących uzyskać status uniwersytetu badawczego.

Pod rządami nowej ustawy nie będą już oceniane wydziały, a dyscypliny naukowe. To ważna zmiana, do której musimy się przygotować. Przez najbliższe dwa lata, w okresie wdrażania ustawy, wystarczy zatrudnionych 12 samodzielnych pracowników w określonej dyscyplinie, by przenieść aktualne uprawnienia akademickie do nowych dyscyplin. Docelowo jednak, od roku 2020/2021, konieczne będzie wykazanie się odpowiednim dorobkiem (czyli publikacjami), bo to z kolei przełoży się na przyznanie uczelni odpowiednich kategorii i utrzymanie uprawnień do nadawania stopni naukowych.

Tak więc wszyscy pracownicy naukowi muszą uczciwie ocenić swój dorobek i potencjał. Deklaracje o tym, w jakiej dyscyplinie prowadzą badania, muszą złożyć do 30 listopada tego roku. Mogą wskazać dwie dyscypliny, a z końcem roku będą składać oświadczenia, czy są zaliczeni do zasobów uczelni podlegających ewaluacji. Ministerstwo zweryfikuje te oświadczenia, wykorzystując dane o rzeczywistym dorobku poszczególnych osób.

Prorektor ds. nauki i współpracy z zagranicą, prof. Jarosław Bosy, przeprowadził stosowne analizy i symulacje. Wynika z nich, że mamy odpowiednią liczbę pracowników z dorobkiem, który pozwala na transfer do nowych dyscyplin. Ich aktywność i osiągnięcia pozwalają wskazać osiem priorytetowych dla UPWr dyscyplin, posiadających uprawnienia akademickie. Badania w tych dyscyplinach i obszarach stają się priorytetem dla naszej wspólnoty, co nie oznacza, że nie będzie uprawianych na uczelni innych dyscyplin. Te jednak nie będą podlegać ewaluacji, a więc nie przełożą się na dodatkowe profity dla UPWr.

Transfer ze starych dyscyplin do nowych, także w kontekście przypisania uprawnień akademickich wymaga jeszcze dyskusji na poziomie zarządu uczelni.

Każdy jest potrzebny

Jest w naszej wspólnocie duża grupa pracowników, którzy nie publikują lub prowadzą działalność w dyscyplinach niedających uczelni możliwości zdobycia kategorii A i A+. Ich rola jest również ważna: jako uniwersytet badawczy będziemy zmieniać standardy kształcenia, potrzebujemy dobrych dydaktyków. Nie bez znaczenia jest też aktywność pracowników pozyskujących i realizujących różnego rodzaju zlecenia od podmiotów zewnętrznych. Poszukiwanie dodatkowych strumieni finansowania uczelni poprzez powiązania z otoczeniem gospodarczym, co koordynuje prof. Anna Chełmońska-Soyta, prorektor odpowiedzialna za kontakty z gospodarką, jest nadal istotną kwestią.

Warto wyraźnie podkreślić, że UPWr nadal będzie otrzymywać z budżetu państwa środki na pensje pracowników i działalność. Jeśli jednak wygramy konkurs i zdobędziemy status uniwersytetu badawczego, te środki będą większe o minimum 10 procent. Jeśli nie, to i tak dostaniemy minimum 2 procent więcej. Jednak na wiele naszych potrzeb musimy sami zarobić – nie rezygnujemy więc z aktywności gospodarczej (w tym usług) czy rozwijania płatnej oferty edukacyjnej (np. studia podyplomowe, specjalizacyjne).

Priorytetem jest jednak nauka rozwijana w obrębie wskazanych dyscyplin lub interdyscyplinarnie, w sposób podlegający ewaluacji.

Przed nami dyskusja, jak zorganizować pracę uczelni i strukturę, by ten priorytet realizować. Rozważamy powołanie rad dyscyplin z silnym liderem każdej dyscypliny i wiodących zespołów badawczych w ramach dyscyplin.

Dydaktyka pochodną badań naukowych

To, co dotychczas często uważano na UPWr za nurt dominujący, czyli dydaktyka, zostaje podporządkowane badaniom i dyscyplinom. W procesie, który trwać będzie prawdopodobnie przez kilka najbliższych semestrów, nastąpią konieczne zmiany. Kierunki studiów podporządkowane zostaną dyscyplinom wiodącym, zmniejszy się liczba studentów, ale podniesie jakość nauczania. Ustawa daje możliwość zmniejszenia pracownikom zajmującym się badaniami pensum godzin dydaktycznych. Najważniejsze: dążymy do zmian jakościowych. Zajęcia na studiach II stopnia muszą być ściślej powiązane z pracą zespołów badawczych – student ma mieć silniejszy niż kiedykolwiek kontakt z naukowcem.

Otwarty pozostaje pomysł na organizację dydaktyki. Podczas dyskusji w grupie inicjatywnej na kolegiach rektorskich oceniano zasadność scentralizowania obsługi studentów na poziomie uczelni, na wzór wielu zachodnich uniwersytetów. Polega to na tym, że organizacją studiów i obsługą studentów zajmuje się jedna jednostka (np. koledż), którą kieruje dziekan, i ta jednostka zleca realizację godzin dydaktycznych pracownikom przypisanym do innych jednostek organizacyjnych (zespołów badawczych, laboratoriów etc). Ale być może organizacja procesów dydaktycznych powinna być bardziej umocowana w obrębie dyscyplin i powierzona dziekanom wspierającym organizacyjnie liderów dyscyplin – to jeden z ważnych tematów do uzgodnienia.

Naszym najważniejszym zadaniem w tej chwili jest określenie dyscyplin naukowych w sposób monitorowany, tak by przenieść na nie posiadane już uprawnienia akademickie (czas do kwietnia 2019 r.), a do końca maja 2019 r. musimy przypisać te kierunki studiów, które aktualnie prowadzimy, do dyscyplin. Od 1 października 2019 roku będą musiały już obowiązywać nowe regulaminy studiów (zatwierdzone przez senat), a nowe kierunki uruchamiane w 2019/20 muszą być zgodne z ustawą.

Konieczna jest zmiana mentalna. Przez wiele lat działalność uczelni podporządkowywano dydaktyce – stąd rozmnożone kierunki i rozdmuchane programy. Teraz nastąpi jakościowa zmiana, ale też trzeba uczciwie powiedzieć wielu nauczycielom, że nie będą zarabiali nadgodzinami. Będziemy za to płacić za jakość pracy i jej poziom. Docelowo zyskają wszyscy: nauczyciele, naukowcy, studenci, społeczeństwo.

Ostateczna struktura: 2020/2021

Ponieważ z początkiem następnego roku akademickiego, decyzją ustawodawcy, przestają istnieć dotychczasowe organy uczelni (w tym rady wydziałów), ważne jest, byśmy do tego czasu wypracowali zasady przekazania kompetencji nowym organom. Wydaje się, że tak jak o rozwoju badań powinny decydować rady dyscyplin, tak o dydaktyce – rady programowe. Wtedy koordynujący proces dydaktyczny (niezależnie od tego, jak go nazwiemy i gdzie w strukturze umieścimy) „zamawia” u lidera dyscypliny obsługę konkretnych godzin dydaktycznych. Chcielibyśmy w strukturze UPWr zachować instytuty i katedry, ale być może mniej rozdrobnione, większe.

A czy ta koncepcja będzie najlepsza dla UPWr, czy będzie wymagać korekty, okaże się tak naprawdę po ewaluacji dyscyplin i z tej wiedzy będzie mógł skorzystać już nowy rektor, który rozpocznie kadencję 1 września 2020 roku.

Nowy rok akademicki 2018/2019 to czas intensywnych prac, byśmy mogli przygotować się do najpoważniejszych ustrojowych zmian naszej uczelni.

Plan na najbliższe miesiące

Uruchamiamy e-platformę, za pośrednictwem której do pracowników naukowych, naukowo-dydaktycznych i dydaktycznych oraz pracowników administracji, doktorantów i studentów docierać będą informacje o wszystkich ważnych działaniach podejmowanych na UPWr w związku z wdrażaniem ustawy. Ta platforma to zaproszenie do dyskusji, zgłaszania uwag i propozycji. Będą one analizowane i przekazywane zespołom pracującym nad poszczególnymi rozwiązaniami.

Pracują dwie ważne komisje. Komisja rektorska pod moim kierownictwem i komisja ds. statutu i wdrażania ustawy pod kierunkiem prof. Józefy Chrzanowskiej. Ta komisja, w skład której wchodzą prorektorzy, dziekani, przewodniczący komisji senackich, ściśle współpracuje z czterema podkomisjami: ds. struktury, ds. dyscyplin, ds. dydaktyki i ds. kontaktów gospodarczych – koordynowanymi przez poszczególnych prorektorów. W skład poszczególnych podkomisji wchodzą członkowie senatu.

To, jak będziemy pracować przez najbliższe 2-3 lata, prawdopodobnie na długo zdecyduje o pozycji Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, a warto pamiętać, że uczelnia jest taka jak ludzie, którzy ją tworzą. Nasze wielkie marzenie to uniwersytet z perspektywami na przyszłość.

Tadeusz Trziszka,
rektor Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu